Το κίνημα των Ζηλωτών  και η  προδοτική φιλαρχία του Ιωάννη Καντακουζηνού.

 Η διαμάχη που πήρε διαστάσεις  εμφυλίου  και έφερε τους Τούρκους στη             Θεσσαλονίκη ένα αιώνα πριν την οριστική άλωση.
          

Ο Ιωάννης Κατακουζηνός ως αυτοκράτορας και ως μοναχός

Η μεσαιωνική Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη κατείχε ξεχωριστή θέση μέσα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Τον 8ο αιώνα είχε συσσωρευτεί στην πόλη μεγάλος πλούτος και από τότε θεωρείται δεύτερη πόλη  του Βυζαντίου. Βέβαια, υπήρχαν πολλοί που την εποφθαλμιούσαν. Οι Σλάβοι, οι Άραβες, αργότερα οι Φράγκοι…    

Τον 8ο αιώνα, η Θεσσαλονίκη έγινε πρωτεύουσα του θέματος που πήρε το όνομά της. Το θέμα αυτό (διοικητική περιφέρεια), ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα από οικονομική και στρατιωτική άποψη. Ξεκινούσε από τον Πηνειό, συμπεριλάμβανε ένα κομμάτι της Θεσσαλίας, τη Χαλκιδική, τις πόλεις Βέροια, Νευροκόπι, Βοδενά (Έδεσσα), Σέρρες και Σκόπια  και έφθανε στο Παγγαίο και τον Νέστο.          
  Το 904 Σαρακηνοί πειρατές με αρχηγό τον εξωμότη Λέοντα Τριπολίτη, κατέλαβαν  τη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο,  μετά από λίγες μέρες, την εγκατέλειψαν, επιστρέφοντας στις βάσεις τους στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Ιωάννης Καμινιάτης, ένας από τους 22.000 αιχμαλώτους, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για τα γεγονότα της εποχής.                                          
      Η δεύτερη άλωση της Θεσσαλονίκης έγινε το 1185 από τους Νορμανδούς.  Οι Νορμανδοί, αν και έχασαν 3.000 στρατιώτες,  κατόρθωσαν να καταλάβουν την πόλη, σκοτώνοντας 7.000 από τους κατοίκους της. Βασικός ιστορικός της άλωσης αυτής ήταν ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος.   Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ισαάκιος Β΄, διέταξε τον γενναίο στρατηγό Αλέξιο Βρανά, να εκδικηθεί τους Νορμανδούς και να ανακαταλάβει τη Θεσσαλονίκη. Πραγματικά, τον Νοέμβριο του 1185 ο Βρανάς νίκησε τους Νορμανδούς και απελευθέρωσε την πόλη, η οποία όμως είχε υποστεί τεράστιες ζημιές. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204) και η διανομή των εδαφών της, συμπεριλάμβανε και τη Θεσσαλονίκη, η οποία παραχωρήθηκε στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό. Η πόλη έγινε πρωτεύουσα τοπικού φραγκικού βασιλείου. 

Το 1223, ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Δούκας Κομνηνός, ανακατέλαβε τη Θεσσαλονίκη χωρίς μάχη.  Έπειτα από  την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261, η Θεσσαλονίκη κατείχε πλέον εξέχουσα θέση  ,ήταν πλέον το πολιτικό, στρατιωτικό και πνευματικό κέντρο των ευρωπαϊκών επαρχιών του Βυζαντίου. 
  Ο Γιάννης Κορδάτος, κάνει ξεχωριστή μνεία στους «καλόγερους της Σαλονίκης. Από δαύτους υπήρχανε τότες χιλιάδες. Όλη η Σαλονίκη και τα περίχωρά της ήταν γεμάτα από εκκλησίες, ξωκλήσια, μετόχια, μοναστήρια. Το Άγιο Όρος μάλιστα τροφοδοτούσε ολοένα τη Σαλονίκη με καλόγερους που είχαν μεγάλη επιρροή όχι μόνο επάνω στην πολιτική διοίκηση μα και στην εκκλησιαστική ζωή του Πατριαρχείου της Πόλης»

   Ο πληθυσμός της, σύμφωνα με μαρτυρίες χρονογράφων του 10ου αιώνα, ήταν μεγαλύτερος από 200.000. Η Θεσσαλονίκη ήταν μία πολυεθνική πόλη. Σ’ αυτή κατοικούσαν Έλληνες, Εβραίοι, Σλάβοι, Ρουμάνοι, Αρμένιοι και Γασμούλοι (γεννημένοι από Φράγκο πατέρα και Ελληνίδα μητέρα). Στις αρχές του 14ου αιώνα, ανάμεσα στους κατοίκους της, βρίσκουμε  λιγοστούς Τούρκους.  
Από τον 12ο αιώνα σημειώθηκε στην Θεσσαλονίκη σημαντική πνευματική ανάπτυξη. Θεολόγοι, ρήτορες, νομοδιδάσκαλοι, σχολιαστές των αρχαίων συγγραφέων, μαθηματικοί, γιατροί και πολλοί άλλοι άνθρωποι του πνεύματος είχαν ως κέντρο τους τη Θεσσαλονίκη. Το πρώτο μισό του 14ου αιώνα ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη και μία μεγάλη θρησκευτική διαμάχη, με αφορμή την εμφάνιση των Ησυχαστών, ενός θρησκευτικού μυστικιστικού κινήματος. Ιδρυτής της ησυχαστικής κίνησης ήταν ο Γρηγόριος Σιναΐτης και κυριότερος θεωρητικός εκπρόσωπός της, ο Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359), ο οποίος υπήρξε Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.

Βασικότερος εκπρόσωπος των αντιπάλων του Ησυχασμού ήταν ο μοναχός Βαρλαάμ από την Καλαβρία της Ιταλίας. Η βασική δογματική αντίθεση ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, είχε ως αντικείμενο τη φύση του άπλετου φωτός που οι Ησυχαστές οραματίζονταν όταν βρίσκονταν σε έκσταση  .Η διένεξη μεταξύ Ησυχαστών και Βαρλααμιτών, πήρε και πολιτικό χαρακτήρα. Τελικά,  με τη Σύνοδο του 1351, επικράτησαν οι Ησυχαστές και οι Βαρλααμίτες κρίθηκαν αιρετικοί. 

Στην πόλη όμως την εποχή εκείνη εμφανίζεται μια οικονομική κρίση ,αφού Σερβοι και Τουρκοι έκλεισαν τους εμπορικους δρόμους.Αποτέλεσμα ήταν να οργιαζει η αισχροκερδεια των πλουσίων και να καταπιέζονται οι λαικές ταξεις.Στην κατασταση αυτη αντέδρασαν οι Ζηλωτές που ήταν μια συντεχνία εμπόρων και βιοτεχνών.
 
                           Η επανάσταση των Ζηλωτών (1342-1349)

Τον Ιούνιο του 1341 ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄ πέθανε. Αυτοκράτορας ανακηρύχτηκε ο ανήλικος γιος του Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος υπό την επιτροπεία της μητέρας του Άννας.Τον θρόνο τότε διεκδίκησε ο Μέγας Δομέστικος, Ιωάννης Καντακουζηνός ο οποίος βλέποντας ότι ο λαός δεν τον ήθελε ,σκέφτηκε να οργανώσει κίνημα μέσα στον στρατό . Τον Καντακουζηνό υποστήριζαν οι φεουδάρχες και αγιορείτες καλόγεροι οι οποίοι αγωνίζονταν με κάθε τρόπο να τον ανεβάσουν στον θρόνο. Με κάποια δικαιολογία, ο Καντακουζηνός έφυγε από την Κωνσταντινούπολη και πήγε στο Διδυμότειχο, όπου στέφθηκε αυτοκράτορας (τέλη 1341).

Γυναικοκαστρο -Κιλκις

Το γεγονός αυτό ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών στη Θεσσαλονίκη ,όπου κάτω απο το πρόσχημα της προστασίας του νόμιμου βασιλιά στο θρόνο των Παλαιολόγων , πραγματοποιείται το κίνημα των Ζηλωτών το 1342. Καταλύονται τότε όλες οι τοπικές αρχές της πόλης και την εξουσία αναλαμβάνουν τα στελέχη του κινήματος.Ο φίλος του Καντακουζηνού,στρατοπεδάρχης της πόλης,Θέοδωρος Συναδινός, μαζί με πολλους τρομοκρατημένους ευγενείς καταφεύγουν στο φρούριο του Γυναικόκαστρου ,στο σημερινό Κιλκίς για να σωθούν από το μένος των επαναστατημένων λαικών μαζών.

 Στο μεταξύ στην Κωνσταντινούπολη ,οι λαϊκές μάζες είχαν κι αυτές ξεσηκωθεί εναντίον του Καντακουζηνού ,όπως και σε άλλες  πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης.  Τέλη του 1341, ξέσπασε στη Βυζαντινή αυτοκρατορία εμφύλιος πόλεμος.

Οι Ζηλωτές  με συντονισμένες ενέργειες τότε καθάρισαν την πόλη από τα ύποπτα στοιχεία και κήρυξαν τον πόλεμο ενάντια στον σφετεριστή Καντακουζηνό. Μαζί τους ήταν σύσσωμος ο λαός. Οι συγκρούσεις ήταν σφοδρές και ανηλεείς.

Στο μεταξύ ο Καντακουζηνός μόλις έμαθε τις εξελίξεις στη Θεσσαλονίκη, ζήτησε τη συνδρομή των  Σερβων και με τα πιστά του στρατεύματα κατευθύνθηκε προς τη Θεσσαλονίκη.  Οι Ζηλωτές βρέθηκαν σε κίνδυνο. Το Παλάτι που έβλεπε με συμπάθεια το κίνημά τους, έστειλε στρατιωτικές ενισχύσεις . Παράλληλα, ο Αλέξιος Απόκαυκος που πήρε τη θέση του Καντακουζηνού στο Παλάτι της Πόλης, έφτασε στη Θεσσαλονίκη . Πήρε τον τίτλο του γενικού αρχηγού του στρατού της πόλης . Τότε  οι Σέρβοι, δέχονται να βοηθήσουν τον σφετεριστή και φτάνουν έξω από τη Θεσσαλονίκη. Και πάλι όμως ο Απόκαυκος με τον αυτοκρατορικό στρατό έσωσε την πόλη.

Ο Καντακουζηνός   ζήτησε στη συνέχεια τη βοήθεια του φίλου του, Τούρκου ,Ουμούρ Μπέη, που ήταν εμίρης του Αϊδινίου. Οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να λεηλατήσουν τη χώρα. Πολλοί αιχμάλωτοι πουλήθηκαν στις αγορές δούλων στη Σμύρνη και την Προύσα. Όταν μάλιστα πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη ο λαός της πόλης υπέφερε τα πάνδεινα. Τα προάστια λεηλατήθηκαν. Οι αγρότες με τα ζώα τους κατέφυγαν μέσα στην πόλη. Προκλήθηκαν επιδημίες από τα ζώα που ψοφούσαν από έλλειψη τροφής.
Ο κίνδυνος επιδημιών ήταν μεγάλος. Ωστόσο οι Ζηλωτές άντεξαν. Ο Ουμούρ Μπέης επέστρεψε στην Ασία, λεηλατώντας ό,τι είχε απομείνει και αφήνοντας 6.000 άνδρες για βοήθεια στον Καντακουζηνό. Οι Σέρβοι, από την άλλη μεριά κατέλαβαν όλη σχεδόν τη Μακεδονία (1344-1345) και μόνο η Θεσσαλονίκη έμεινε ελεύθερη.

Επίσης, το 1347 ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη επιδημία πανούκλας, που οδήγησε στο θάνατο, κατά ορισμένες εκδοχές, έως και τα 8/9 του πληθυσμού της Βασιλεύουσας. Τον ίδιο καιρό, σημειώθηκαν διαμάχες μεταξύ των Βενετών και Γενουατών, με πεδίο μάχης την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Προσπαθώντας να επιλύσει το πρόβλημα που του προκαλούσε αυτή η αναταραχή, ο Ιωάννης Καντακουζηνός υπέστη οδυνηρή ναυτική ήττα από τους Γενουάτες στον Κεράτιο το 1349. Νέα μάχη το 1352 είχε το ίδιο αποτέλεσμα. Μελανότερο ίσως σημείο της διακυβέρνησής του είναι η συμμαχία του με το Σουλεϊμάν πασά, σε εκστρατεία κατά του Ιωάννη Ε’, ο οποίος πολιορκούσε την Αδριανούπολη ενάντια στο διοικητή της, γιο του ίδιου του Καντακουζηνού. Οι τουρκικές ορδές επιδόθηκαν στις γνωστές τους συνήθειες των σφαγών και της λεηλασίας, πράξεις που στα μάτια των Βυζαντινών υπηκόων έγιναν με τη συγκατάθεση ή έστω την ανοχή του συν-αυτοκράτορά τους.

Το 1354, η ερημωμένη από καταστροφικό σεισμό Καλλίπολη εποικήθηκε από Τούρκους του Σουλεϊμάν, οι οποίοι (προσκεκλημένοι του ίδιου του Καντακουζηνού) διαπίστωσαν και μόνοι τους τον πλούτο και την ευφορία της Θράκης. Έτσι, πατούν για πρώτη φορά πόδι με αξιώσεις στην ίδια την ευρωπαïκή γη, λίγα χιλιόμετρα μακριά από την ίδια τη Βασιλεύουσα.

Τειχη θεσσαλονικης

Το 1345 στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν δύο διοικητές (άρχοντες). Ο Ιωάννης Απόκαυκος (γιος του Αλέξιου) ως αντιπρόσωπος της κεντρικής κυβέρνησης και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, ένας από τους αρχηγούς των Ζηλωτών. Σύντομα ο Απόκαυκος συνωμότησε με τους ευγενείς και δολοφόνησαν τον Παλαιολόγο. Πολλοί από τους ηγέτες των Ζηλωτών φυλακίστηκαν. Ο  Απόκαυκος, συμφώνησε να παραδώσει την πόλη στον γιο του Ιωάννη Καντακουζηνού Μιχαήλ. Οι Ζηλωτές όμως αντέδρασαν. Έτσι ο εμφύλιος πόλεμος ξανάναψε. Το τι έγινε δεν περιγράφεται. Και από τις δυο μεριές πολέμησαν με λύσσα.Το φονικό βάσταξε μια δυο μέρες. Στο τέλος όμως οι Ζηλωτές κέρδισαν τη μάχη. Κάθε εξάρτηση από την Πόλη και το Παλάτι έπαψε. Μάλιστα  η Θεσσαλονίκη από το 1347 ως το 1349 ανακηρύχθηκε αυτόνομη δημοκρατία. 
  Ο Καντακουζηνός κάλεσε σε βοήθεια τον Ορχάν που έστειλε 20.000 άνδρες με επικεφαλής του Σουλεϊμάν. Οι Ζηλωτές ζήτησαν τη βοήθεια των Σέρβων που είχαν αρχηγό τον Στέφανο Ντουσάν. Ήθελαν να του παραδώσουν την πόλη για να αποφύγουν αντεκδικήσεις. Οι Σέρβοι έφτασαν έξω από τη Θεσσαλονίκη, αλλά η άφιξη των Τούρκων έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στους Ζηλωτές. Τον Αύγουστο του 1349 ,βυζαντινός στρατός και στόλος μπήκε στη Θεσσαλονίκη.

 Ο Καντακουζηνός σε ομιλία του σε λαϊκή συνέλευση, χαρακτήρισε τους επαναστάτες «συμμορία». Φυσικά, οι Ζηλωτές σφαγιάστηκαν σαν αρνιά  Η Θεσσαλονίκη έζησε μέρες φρίκης και απερίγραπτης τρομοκρατίας. Ο νέος αρχιεπίσκοπος Γρηγόριος Παλαμάς, εμπαθής εχθρός των Ζηλωτών, πρόσταξε ,στις εκκλησίες να εκφωνηθούν συμφιλιωτικοί λόγοι και να ξορκιστούν οι δαίμονες, οι Ζηλωτές δηλαδή.

Οι συνέπειες του πολύχρονου εμφυλίου πολέμου μεταξύ Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου και Ιωάννη Στ’ Καντακουζηνού ήταν ολέθριες για την αυτοκρατορία και το μέλλον της. Όπως γράφει ο Κρουμπάχερ στο έργο του «Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας» :

«Η προδοτική φιλαρχία του μανιακού ανθρώπου, ο οποίος προσεκάλει τους Οσμανούς, έσκαφεν κυρίως τον τάφον του κράτους. Το 1354 κατέλαβον οι Τούρκοι την Καλλίπολιν και ούτως ηνοίγετο πλέον εις αυτούς η προς Ευρώπην οδός».
Το ίδιο έτος, ο Ιωάννης Παλαιολόγος, έγινε απόλυτος κυρίαρχος του Βυζαντίου, αναγκάζοντας τον Καντακουζηνό να παραιτηθεί και να καταφύγει στο  Αγιο Όρος ως μοναχός, όπου έγραψε την ιστορία του και αφιερώθηκε σε θεολογικές σπουδές.

Αυτή ήταν η ιστορία της πρώτης λαϊκής δημοκρατίας στην παγκόσμια ιστορία, αλλά και του μοιραίου ανθρώπου που άνοιξε τις πύλες του Βυζαντίου στους Οθωμανούς εκατό χρόνια πριν την άλωση της Πόλης.

Πηγές: Γ. Κορδάτος, «Η ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 1342-1349», 1975

            ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΤΕΜΕΚΕΝΙΔΗΣ, «Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΖΗΛΩΤΩΝ ΣΤΗ                                              ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1342-1349», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΗ, 2001.

            διαδικτυο:       hagiasofia1453.blogspot
                                        mixanitouxronou

                                   ΕΛΕΝΗ ΑΡΧΙΓΕΝΗ

Ελένη Αρχιγένη

Η Ελένη Αρχιγένη το γένος Φενερλή γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1823.  Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας από το Φανάρι. Ο παππούς της, Ιωαννης Φάχρης και τα αδέλφια της, Παυλάκης Φενερλής και Ευανθία Θεοφιλίδου, υπήρξαν εθνικοί ευεργέτες.
Το 1848 παντρεύεται τον Επιβατιανό  επιστήμονα,τον πετυχημένο ιατρό, Σαράντη Αρχιγένη. Για χάρη του, εγκαταλειπει την κοσμοπολιτικη ζωή της Πόλης και εγκαθίσταται στην  κωμόπολη των Επιβατών Ανατολικής Θράκης.
Η λόγια Ελένη, κόρη μεγαλοαστικής οικογένειας, θα συμβάλλει με την προσωπικότητά της και τις άοκνες προσπάθειές της, ώστε η άγνωστη κωμόπολη των Επιβατών να ξεπροβάλλει ως άστρο στον πνευματικό ορίζοντα της Θράκης. Ιδρύουν το 1857, με το σύζυγο της, Σαράντη -ο οποίος στο μεταξύ διορίζεται καθηγητής της ιατρικης σχολής στο Πανεπιστημιο του Γαλατα Σεράι και επιλέγεται ως  προσωπικός γιατρός του Σουλτάνου-,σπουδαία πνευματικά Ιδρύματα, τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια.
Τα Αρχιγένεια διέθεταν αρχικά Παρθεναγωγείο, Ορφανοτροφείο, Οικοτροφείο και αργότερα απέκτησαν Νηπιαγωγείο, Ναό αφιερωμένο στους Τεσσαρακοντα Μάρτυρες και Αρρεναγωγείο.

Ο Σαραντης Αρχιγένης εικονιζεται σε πτυχίο των Αρχιγενειων στο οποιο αναπαρισταται η αρχιτεκτονική των Ιδρυμάτων

                                     

Το επίπεδο σπουδών ήταν πολύ υψηλό και συναγωνίζονταν εκείνο των Αρσάκειων σχολείων στην ελεύθερη Ελλάδα. Αποφοιτώντας οι Αρχιγενειάδες προικοδοτούνταν  με 5000 γρόσια με στόχο να διδάξουν, όπου ζούσε τουρκόφωνος ελληνισμός και να ιδρύσουν σχολεία ελληνικά, όπου δεν υπήρχαν. Για την  πνευματική προσφορά τους στο έθνος, ο Αρχιγένης τιμήθηκε από το βασιλιά της Ελλαδας, Γεώργιο Α΄.

Η εισοδος των Αρχιγενείων. Λειτουργεί ως Πανεπιστημιακή Σχολή σήμερα.

.

Στη διαθήκη του ο Αρχιγένης  αποκαλεί την Ελένη: ''Ιδρύτρια και συγχρόνως πολλά ποιήσασα και καταβαλούσα πολλούς αγώνας και υποστάσα πολλούς κινδύνους, υπέρ αναδείξεως και παγιώσεως των Ιδρυμάτων...'''
Στους Επιβάτες, όπως ήταν αναμενόμενο, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και ευγνωμοσύνης. Ωστόσο μετά το θάνατο του συζύγου της, κάποιοι από την τοπική δημογεροντία κίνησαν ''αγωγή' 'εναντίον  αυτής και του θετού γιού της για κακοδιαχείριση των Ιδρυμάτων,κάτι που  γέμισε με πίκρα τις τελευταίες μέρες της  ζωής της.
Ο Σαράντης και η Ελένη Αρχιγένη τάφηκαν ο ένας διπλα στον άλλο, κατόπιν επιθυμίας τους στους Επιβάτες. Αγάλματά τους στήθηκαν στα Αρχιγένεια, στην αίθουσα του Ελληνικού Φιλολογικου Συλλόγου στην Πόλη, στη Σχολή Νεοχωρίου στο Βόσπορο.

 Επιτύμβια στήλη παραγγέλθηκε από την Ελένη μετά το θάνατο του συζύγου της, στα φημισμένα εργαστήρια της Τήνου. Είναι αντιγραφή από αρχαίες επιτύμβιες στήλες των Αθηνών της κλασικής εποχής. Ο Σαράντης με το δεξί του χέρι πιάνει το χέρι της γυναίκας του, ένδειξη ισότητας,σεβασμού και εκτίμησης. Το μπαστούνι που κρατά στο δεξί του χέρι  και το οποίο έχει τυλιγμένο ένα φίδι, συμβολίζει το επάγγελμά του γιατρού.

  Την πλάκα κατάφεραν  να φέρουν στην Ελλάδα οι Επιβατιανοι  το 1971, όταν επισκέφτηκαν τα πάτρια εδάφη. Ο τότε πρόεδρος της κοινότητας, Ιωαννης Δαβίτης,  κατάφερε να αποσπασει τη στήλη, δωροδοκώντας τον Τούρκο φύλακα του αρχαιολογικού χώρου, όπου βρίσκοταν και στη συνέχεια πλήρωσε μαρμαροτεχνίτη για να μικρύνει το πάχος της από 40 στα 5 εκατοστά, ώστε να μπορέσουν να την περάσουν από τα σύνορα.
   Σήμερα η στήλη, μαζί με τις προτομές των δυο ευεργετών (δωρεά Τζιβανοπουλου) κοσμούν το πιο κεντρικό σημείο των Ν. Επιβατών, το χώρο έξω από το κτίριο που λειτουργεί σήμερα ως αίθουσα δημοτικών συμβουλίων του Δήμου Θερμαϊκού, πάνω στον κεντρικό δρόμο Περαίας-Ν.Μηχανιώνας.



Πηγές: διαδίκτυο, wilipaideia
Δράκος Ευστράτιος: Τα θρακικά
Θάνος Κουμπαρούλης: Επιβατών Εγκώμιον